- Lời người dịch Đại gia Gatsby
Một lần nữa tặng Zelda - Zelda Sayre, con gái út của ông chánh án tòa án tối cao tiểu bang Alabama, người đã hẹn với chàng trai 22 tuổi F. Scott Fitzgerald là sẽ yêu và lấy chàng nếu chàng đảm bảo được đời sống nhung lụa mà nàng đã quen sống từ nhỏ, đã hủy bỏ hôn ước vì phải đợi lâu quá một năm trời, rồi đùng một cái lại đồng ý cưới khi Fitzgerald bỗng nổi tiếng và giàu có với thành công bất ngờ của cuốn tiểu thuyết đầu tay This Side of Paradise - Bên này Thiên đường, ra năm 1920.
Cuốn thứ hai The Beautiful and the Damned - Mỹ nhân và kẻ bị nguyền rủa (1922), cũng được ông đề tặng Zelda, không mang lại tiền bạc và danh tiếng cho ông như cuốn đầu. Và cuốn thứ ba The Great Gatsby (1925) mà bạn đọc đang có bản dịch mới trong tay đây cũng vậy, mặc dù ông vẫn đề Một lần nữa tặng Zelda. Năm 1930 Zelda bắt đầu phát điên. Bốn năm sau đó, khi cuốn Tender is the Night - Dịu dàng là đêm tối của ông cũng không thành công như mong đợi, Zelda không bao giờ rời bệnh viện tâm thần nữa. Fitzgerald kiếm tiền để duy trì nếp sống xa hoa và chăm sóc Zelda nhờ những truyện ngắn và hợp đồng viết kịch bản phim với Hollywood. Ông có tổng cộng 150 truyện ngắn đăng rải rác trên nhiều tạp chí và được xuất bản thành ba tuyển tập. Tuy nhiên, khi qua đời vì một cơn đau tim năm 1940 ở tuổi 44, ông đã gần như hoàn toàn rơi vào tình trạng bị quên lãng. Bản thảo The Love of the Last Tycoon - Mối tình của Đại soái cuối cùng, có thể đã là tác phẩm lớn nhất của ông, vẫn còn dang dở. Tám năm sau, Zelda, giấc mơ đã lụi tàn của ông, chết trong ngọn lửa hỏa hoạn ở chính bệnh viện tâm thần mà bà vẫn sống từ 1934.
Cái chết của Fitzgerald cũng không khác là bao so với cái chết của Gatsby - nhân vật sẽ lưu danh ông mãi mãi. Cả hai đều là con sinh hiến tế cho the American Dream - Giấc mơ Mỹ, giấc mơ duy mỹ về một cuộc sống đẹp đẽ và hoành tráng nhất mà loài người từng có khi những con người từ châu Âu bi thảm - nạn nhân của những giấc mơ đẫm máu về một thế giới bình đẳng hạnh phúc và giầu có - lần đầu tiên đặt chân lên vùng đất non tơ kỳ vĩ và choáng ngợp trước “vồng ngực tươi trẻ xanh mướt của thế giới mới”.
Cũng lạ lùng là khi mới ra đời, Fitzgerald đã có tên đầy đủ là Francis Scott Key Fitzgerald để vinh danh người anh họ Francis Scott Key - tác giả bài quốc ca của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ. Hình như Giấc mơ Mỹ đã là số phận của ông thật.
Vậy Giấc mơ Mỹ là gì? Nó được tuyên cáo khi nước Mỹ ra đời và trở thành một quốc gia độc lập ngày 4/7/1776: We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty and the pursuit of Happiness. Nó chẳng lạ gì đối với người Việt Nam, vì chính lời tuyên cáo ấy đã được chủ tịch Hồ Chí Minh trích dẫn làm lời mở đầu cho bản Tuyên ngôn Độc lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa: Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được; trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc.
Nhưng thật ra Giấc mơ Mỹ không phải là lời tuyên cáo ấy. Giấc mơ Mỹ là cái hứa hẹn rằng chỉ có ở nước Mỹ lời tuyên cáo hùng hồn ấy mới có cơ hội trở thành hiện thực đối với tất cả những ai có can đảm theo đuổi nó đến cùng; vì chỉ ở Mỹ con người mới có bình đẳng về cơ hội. Ở đoạn kết bài quốc ca của mình, người Mỹ hát rằng đất nước họ là the land of the free and the home of the brave - đất của những con người tự do và nhà của những con người can đảm.
Giấc mơ Mỹ vẫn đang phập phồng trong giấc ngủ đêm cũng như ngày của hàng triệu người trên thế giới ngày nay, và tôi tin rằng người Việt cũng đang ấp ủ nó, ngày càng nhiều, nhất là trong giới trẻ. Tôi cũng tin rằng chính vì thế mà The Great Gatsby đang và sẽ còn mang những ý nghĩa nóng hổi đối với người đọc trên khắp thế giới, đặc biệt là bạn đọc Việt Nam. Và cũng chính vì thế mà tôi đã quyết định dịch The Great Gatsby là Đại gia Gatsby.
Dưới đây là phần giới thiệu về bối cảnh của The Great Gatsby trong một tài liệu được sử dụng rộng rãi trong các trường học tại Mỹ hiện nay:
“Về mặt chính trị, đó là một giai đoạn tăng trưởng và phồn thịnh, và cũng là một thời hoàng kim của tham nhũng. Sau Đại chiến I, khi Warren G. Harding lên làm tổng thống năm 1920, mục đích chính của ông là phát triển kinh tế dựa vào doanh nghiệp. Tuy nhiên, chính quyền của ông lại tràn ngập tham nhũng và bê bối, bị giới lao động căm ghét và là mục tiêu hối lộ của các tội ác có tổ chức. Chính quyền chỉ bảo vệ lợi ích của doanh nghiệp với những chính sách bất cập và lúng túng về những vấn đề cơ bản như mức lương tối thiểu, hợp đồng lao động, tổ chức công đoàn, vân vân. Ngoài ra, cả Harding lẫn tổng thống kế nhiệm ông là Calvin Coolidge đều có những chính sách thuế chỉ làm lợi cho doanh nghiệp và người giầu. Chính sách kinh tế cũng khiến cho các ngành nông lâm nghiệp và khai thác mỏ lâm vào tình trạng đình đốn, dẫn đến hiện tượng người nghèo ở nông thôn kéo nhau ra thành phố tìm đường sinh sống, gây nên nạn đô thị hóa tràn lan còn để lại di hại cho đến tận hôm nay. Đại đa số những người nghèo ấy không bao giờ thoát khỏi thân phận sống lay lắt ngoài lề xã hội, như những người trong thung lũng bụi mà The Great Gatsby đã mô tả.
Về mặt kinh tế, thập kỷ 1920 là thời kỳ hoàng kim của tầng lớp trên trong xã hội Mỹ. Giai đoạn 1922-1929, lợi tức thu được từ cổ phiếu tăng 108 phần trăm, lãi của các công ty tăng 76 phần trăm, và lương bổng tăng 33 phần trăm. Nhân vật Nick Carrway tìm đường sang miền Đông buôn trái phiếu là có lý do thực tế. Tiến bộ công nghệ và năng suất gia tăng đã làm giảm giá thành sản xuất, và kinh tế tăng trưởng rất nhanh.
Phát triển thương mại dẫn đến tình trạng xã hội chỉ còn quan tâm đến vật chất, phản ánh rất sắc nét trong The Great Gatsby. Người ta bắt đầu có tiền, và bắt đầu mua sắm. Càng mua sắm nhiều thì lời lãi càng tăng, sản xuất hàng hóa càng nhiều, và người ta càng kiếm được nhiều tiền hơn, khiến cho kinh tế gia tăng như trong một vòng tròn xoáy ốc. Người ta bắt đầu tiêu tiền để mua ôtô, đài đóm, điện thoại, tủ lạnh... với tốc độ chóng mặt. Và người ta bắt đầu tiêu tiền và thời giờ để ăn chơi giải trí. Thể thao bắt đầu thành chuyên nghiệp và một thứ kinh doanh với đủ thứ bê bối tham nhũng của riêng nó. Báo chí, phim ảnh và nhà hát bắt đầu góp phần phổ biến và khuyến khích tư tưởng hưởng thụ vật chất ngày càng gia tăng, đến mức độ tục tĩu vô liêm sỉ, như những màn trình diễn gái nhảy hoa hậu được nhắc đến trong The Great Gatsby.
Để ngăn chặn tình trạng đạo đức suy đồi, năm 1919, chính phủ thông qua Tu chính án thứ 18 của Hiến pháp Hoa Kỳ, cấm sản xuất, mua bán hoặc chuyên chở tất cả mọi loại rượu, cho rằng nạn uống rượu là nguồn gốc của nhiều tệ nạn xã hội khác. Mặc dù được hàng triệu người ủng hộ, hàng nhiều triệu người Mỹ khác vẫn bất tuân luật pháp, và sản xuất buôn bán rượu lậu đã trở thành một hoạt động phi pháp lời lãi kinh khủng, với sự tham gia của các tổ chức tội ác. Hiện tượng này, cộng với và được thúc đẩy bởi sự tham nhũng của chính quyền, đã sản sinh ra một tầng lớp đại gia mới giàu mà đại diện là Gatsby và Wolfsheim trong cuốn tiểu thuyết này. Có thể hiểu được tại sao Fitzgerald lại có nhiều nhân vật uống và say rượu đến thế trong The Great Gatsby. Năm 1933, Tu chính án này đã được loại bỏ khỏi Hiến pháp Mỹ, chấm dứt thời kỳ hoàng kim của các đại gia buôn rượu lậu.
Về mặt xã hội, những năm 1920 đánh dấu một thời kỳ của những thay đổi lớn, đặc biệt là với phụ nữ. Để chứng tỏ mình đã được giải phóng, phụ nữ Mỹ bắt đầu cắt tóc ngắn, không mặc nịt vú và những thứ áo bó khác vẫn được dùng để làm nổi bật những nét nữ tính của mình như ngày xưa, và họ bắt đầu công khai hút thuốc và uống rượu, đi đôi với hành vi tình dục bừa bãi và tư tưởng coi ngoại tình là tự nhiên, là thời thượng. Các nhân vật nữ trong The Great Gatsby đã phản ánh sinh động hiện tượng đổi thay này.”
Chao ôi, những tương tự với xã hội Việt Nam ngày nay thật đáng giật mình. Chỉ hiềm một nỗi: nước Mỹ đầu thế kỷ 20 tự thân thay đổi chứ không cần phải có đầu tư ngoại quốc và WTO. Họ cũng không cần bắt chước ai. Còn ở ta...
Nhưng mình hãy nói chuyện Gatsby cái đã. Đấy, tôi đã dùng mấy đoạn bối cảnh trên để bạn đọc hiểu lý do tại sao tôi dịch The Great Gatsby là Đại gia Gatsby. Và có lẽ tôi cũng chỉ nên bộc bạch thêm một điều nữa thôi. The Great Gatsby không phải là một tụng ca về Giấc mơ Mỹ đâu, cũng hoàn toàn không phải là một câu chuyện về “rượu gin và tình dục như hai món chơi quốc hồn quốc túy của Mỹ” như một bài của tờ The New York Times đã viết một cách rất vô trách nhiệm, mà là một áng thơ cay đắng diễm lệ về sự rỗng tuếch của Giấc mơ Mỹ. Bạn đọc hãy để ý thật kỹ đoạn mở đầu và đoạn kết thúc của tiểu thuyết này. Chúng khiến cho toàn bộ những rác rưởi vô bổ trong hầu hết câu chuyện trở thành quặng vàng của những tư tưởng cao nhã đến nghẹt thở. Tôi ghét tất cả các nhân vật trong The Great Gatsby, trừ người kể chuyện. Tôi cho rằng Nick Carraway là hóa thân văn chương tuyệt luân của F. S. Fitzgerald. Với Nick, tôi đã vỡ ra được một điều rất giản dị: mọi tuyên ngôn về bình đẳng chỉ là giả hiệu, và cái bất bình đẳng tai hại nhất của xã hội loài người không phải là cái bất bình đẳng về cơ hội, mà là cái bất bình đẳng về “chuẩn mực nhân cách cơ bản”. Không, ông bố Nick và Nick, nghĩa là chính Fitzgerald, đã không “hợm hĩnh” tí nào đâu khi dám nói ra điều ấy. Chính cái tiên thiên bất túc này của con người đã khiến cho giấc mơ duy mỹ lớn lao cuối cùng của mình mãi mãi chỉ là quá khứ.
Fitzgerald đã khiến tôi bực bội, chán ghét, căm tức đến mức đã phải một mình chạy ra quán bia hơi vừa uống vừa chửi thật bậy cho bõ ghét cái cõi đời vô minh hỗn loạn tham tàn đến cùng cực này. Nhưng khi dịch đến đoạn Nick bắt tay Tom vì nghĩ rằng anh ta chỉ là một đứa trẻ, tôi đã nhớ đến Jesus Christ và Phật Thích ca. Và khi Nick nhắc đến “một buổi sáng đẹp trời” ở cuối sách, tôi lại tin ngày mai mình sẽ có can đảm đọc tin hàng ngày, nghĩ đến những người quen biết... Ông đã làm cuộc sinh tồn này hiển lộ đến khủng khiếp, mà cũng khiến cho cái hạt mầm hy vọng dai dẳng đến lạ thường của hiện hữu phải lộ diện, không phải như một viển vông can đảm, mà là đúng như nó vẫn thế. Và ông làm việc ấy với những con chữ sinh động nhiều tầng nghĩa đầy thi tứ.
Gatsby chỉ là đại gia. Người tạo ra Gatsby mới thực sự vĩ đại.
Trịnh Lữ
Hà Nội, một ngày nóng lạ thường của năm 2008.
Cuốn này có vẻ khó nhằn. Hy vọng vào Trịnh Lữ
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét